Willem Frederik Hermans, Volledige Werken

Met de manuscripten van zijn eerste twee romans heeft de jonge Willem Frederik Hermans lang moeten leuren voor hij een uitgever vond. Dat had meer te maken met Hermans' onmiddellijke status als genadeloos polemist en met de 'expliciete' scènes in zijn werk dan met de kwaliteit van de manuscripten. Conserve , dat uiteindelijk verscheen bij het kleine uitgevershuis W.L. Salm & Co. en dat het fantastische verhaal bevat van de onvervulde liefde van de mormoonse Onitah voor haar halfbroer, is een talentvol, intrigerend debuut. In De tranen der acacia's wordt virtuoos het leven tijdens de Tweede Wereldoorlog in Amsterdam en in Brussel beschreven: treffend en ontroerend, soms wreed, soms humoristisch. Conserve en De tranen der acacia's bevatten, elk op eigen wijze, in de kiem de kern van Hermans' schrijverschap. De personages worden in vlijmscherpe, sardonische stijl op een dwaalspoor gezet in een chaotische, onbetrouwbare wereld. Het nawoord bij het eerste deel van de Volledige Werken , die bezorgd worden door het Huygens Instituut te Den Haag, beschrijft niet alleen de jarenlange zoektocht van de jonge Hermans naar een uitgever, maar ook hoe de schrijver Conserve later ingrijpend heeft omgewerkt en hoe hij meer dan veertig jaar minutieus bleef schaven aan De tranen der acacia's .

De ongekende felheid van Willem Frederik Hermans' roman Ik heb altijd gelijk strooide zijn tegenstanders zoveel zand in de ogen dat het op 20 maart 1952 tot een geruchtmakend proces kwam, dat Hermans won. Nu, zoveel jaar na dato, valt vooral het aanstekelijke plezier van de schrijver op, en de frappante actualiteit van zijn eigenlijke onderwerp: de onderbuikgevoelens van de hoofdpersoon. In De God Denkbaar Denkbaar De God laat Hermans het fulmineren over aan de taal zelf, die in deze roman tegen het traditionele vertellen in opstand komt. De belangrijkste karakteristiek van dit boek is dat de inhoud ervan onmogelijk kan worden samengevat. Niettemin laat het zich lezen als een uiterst geestig, absurdistisch werk, in de traditie van Sterne's Tristam Shandy en Joyce's Finnegans Wake . Na deze twee grote romans liet Hermans een verzameling burlesken het licht zien. Hij bediende zijn inmiddels aanzienlijk gegroeide lezerspubliek met drie vroege, korte romans die hij van de becommentariërende titel Drie melodrama's voorzag: Conserve , De leproos van Molokai en Hermans is hier geweest . Volledige werken deel 2 , het vierde deel dat in deze fraaie reeks verschijnt, biedt Hermans op zijn best: vlijmscherp, eigengereid, virtuoos en meeslepend.

W.F. Hermans - De volledige werken, deel 3 In De donkere kamer van Damokles is Henri Osewoudt op zoek naar zijn al dan niet door hem gefantaseerde evenbeeld Dorbeck, die bij verzetswerk betrokken lijkt. Het is een zoektocht die even spannend als tot mislukken gedoemd is. Bij verschijnen in 1958 werd het boek al een 'absoluut hoogtepunt' in het werk van Hermans genoemd: 'Het boek behoort tot de beste romans die na de oorlog zijn gepubliceerd.' Ook over Nooit meer slapen (1966) waren de critici enthousiast. Het boek werd bovendien Hermans' eerste grote verkoopsucces. Ook hier stuurt Hermans zijn hoofdpersoon op een onmogelijke zoektocht. Een geologische expeditie voert Alfred Issendorf naar Lapland, waar hij op gezag van zijn promotor resten van meteorieten moet zoeken. Beide romans zijn geschreven in een glasheldere stijl en zijn van onvergetelijke schoonheid. Ze bevatten vele facetten van Hermans' ingenieus schrijverschap. De bezorgers van het Huygens Instituut hebben in het archief van Hermans verrassende ontdekkingen gedaan over het ontstaan van de twee meesterwerken.

In deel 4 van de Volledige Werken zijn de twee romans opgenomen die zo ongeveer de uitersten van het literaire spectrum van Willem Frederik Hermans tonen: Herinneringen van een engelbewaarder en Het Evangelie van O. Dapper Dapper, respectievelijk uit 1971 en 1973. Terwijl de eerste een realistische roman is die zich aan het begin van de Tweede Wereldoorlog afspeelt (Hermans beschouwde hem als zijn beste roman), spruit de tweede roman volledig voort uit de fantasie van Hermans en houdt die zich bezig met de verhouding tussen taal en denken en werkelijkheid. Het geeft de avontuurlijkheid en de brille van Hermans’ geest aan dat hij beide totaal verschillende boeken binnen een tijdsbestek van drie jaar schreef.

Deel 5 van Hermans' Volledige Werken bevat zijn 'universiteitsromans'. Eind 1973 had hij de fysische geografie aan de Universiteit Groningen vaarwel gezegd en was naar Parijs verhuisd. Hij was nu geen 'amateurschrijver' meer, zo verklaarde hij, maar had 'de hele dag niets anders te doen' dan schrijven. Het resultaat was in 1975 de omvangrijkste roman uit Hermans' carrière, Onder professoren, die door een journalist een 'literaire tijdbom' werd genoemd: de ironische avonturen van een Groningse professor die de Nobelprijs wint en daarmee de campus op stelten zet. In 1981 volgde Uit talloos veel miljoenen. Ook dit boek speelt zich in Groningse universitaire kringen af en is niet minder satirisch. Hermans vond Onder professoren en Uit talloos veel miljoenen zijn 'meest realistische boeken'. Vooral in Onder professoren had hij geprobeerd, zo zei hij, 'met eenvoudiger middelen het tragische te bereiken. Het alledaagse kan ook heel tragisch zijn.'

Na de kloeke satirische ‘universiteitsromans’ Onder professoren en Uit talloos veel miljoenen duurde het zes jaar voor er een nieuwe roman van Willem Frederik Hermans verscheen. Een heilige van de horlogerie (1987) vertelt het verhaal van klokkenmaker/filosoof Constantin Brueghel, die heimelijk verliefd is op de Amerikaanse actrice Louise Brooks. Twee jaar later kwam de omvangrijke en fascinerende roman Au pair , ‘de beste sinds Nooit meer slapen ’ ( Trouw ), waarin vooral de verhouding tussen de auteur en zijn 19-jarige personage opviel: ‘W.F. Hermans, het kan niet anders, houdt heel erg van Paulina.’ ( NRC ). Verder bevat Deel 6 de fors uitgebreide bewerking van het Boekenweekgeschenk uit 1993, Madelon in de mist van het schimmenrijk . Fragmenten uit het oorlogsdagboek van de student Karel R. , dat voortkomt uit Hermans’ oermanuscript ‘Argeloze terreur’, en het postuum gepubliceerde Ruisend gruis , waarin Hermans nog een laatste keer fijnzinnig afrekende met de Groningse universiteit.

Binnen het omvangrijke en veelzijdige oeuvre van Willem Frederik Hermans kwam één langlopend project nooit tot voltooiing: een grote autobiografische roman. Wel verschenen er in de vorm van verhalen en novellen losse gedeelten uit dit werk in uitvoering, waarin het hoofdpersonage Richard Simmillion het alter ego van de schrijver is. Twee van de vier verhalen uit de bundel Een wonderkind of een total loss (1967) zijn Simmillion-teksten, en ook in De laatste roker (1991), waarin Hermans een groot aantal korte verhalen verzamelde die door de jaren heen verspreid in kranten en tijdschriften hadden gestaan, werden er enkele opgenomen. Beide titels verschijnen nu in deel 8 van de Volledige Werken , samen met de in Vier novellen (1993) gebundelde juweeltjes die Hermans in de eerste helft van de jaren tachtig kort na elkaar publiceerde: ‘Filip’s sonatine’, ‘Homme’s hoest’, ‘Geyerstein’s dynamiek’ en ‘De zegelring’. Het bibliofiele werkje De onversleten wandelaar (1994) completeert dit deel in de reeks.

Ik ben zelfs verlegen als ik doodalleen achter mijn schrijftafel zit en schrijf niet de helft op van wat ik te zeggen heb, uit verlegenheid.

Hermans schreef in zijn leven niet veel poëzie: slechts ruim honderd gedichten, die in een relatief korte periode in een vroege fase van Hermans’ schrijverschap ontstonden. Zijn eerste gedicht publiceerde hij in 1939 in de schoolkrant, het laatste gedateerde is van 1953. Al een paar jaar eerder, in 1950, had hij aan Simon Vinkenoog geschreven: ‘Over de dichter W.F.H. kan ik je niet inlichten, doordien zijn poëzie mij sinds lang niet meer interesseert.’
Hermans publiceerde vier bundels poëzie. In 1944 verscheen in een kleine oplage in eigen beheer Kussen door een rag van woorden , in 1946 Horror Coeli en andere gedichten , in 1948 Hypnodrome. Gedichten en in 1968 Overgebleven gedichten .
Critici konden over het algemeen weinig beginnen met Hermans’ poëzie, hoewel Paul Rodenko en Ad den Besten genuanceerd positief waren. Hans van Straten formuleerde het in een recensie van Horror Coeli zo: ‘deze bundel [is] meer merkwaardig dan goed’. Terugblikkend schreef Hermans zelf in 1983 in een brief: ‘…soms heb ik het gevoel dat deze gedichten, vooral de oudste, niet door mijzelf geschreven zijn, maar door een door mij verzonnen romanfiguur uit een roman die in de pen gebleven is.’

Binnen het omvangrijke oeuvre van Willem Frederik Hermans nemen toneelteksten en scenario’s een relatief bescheiden plek in. Dit heeft niet in de laatste plaats te maken met de vele hindernissen die Hermans op zijn weg vond in de wereld van theater, televisie en film. In totaal verschenen er vier titels met toneelen scenariowerk: Drie drama’s (1962), een bundeling van de toneelstukken ‘Het omgekeerde pension’, ‘Dutch comfort’ en ‘De psychologische test’, het filmscenario De woeste wandeling (1962), het zowel voor toneel als voor televisie bestemde ‘spel’ King Kong (1972) en het televisiescenario Periander (1974). In dit tiende deel van de Volledige Werken worden ze voor het eerst in één band bijeengebracht.

In de jaren zestig en zeventig leefde Hermans zich uit in vele genres. Het sadistische universum uit 1964 is een vinnige essaybundel, waarin hij zijn briljante borrelende geest op veel onderwerpen en personen loslaat. Machines in bikini, een verhandeling over stroomlijn en techniek, verscheen in 1974 als gelegenheidsuitgave. Als bibliofiele editie verscheen in 1976 de verzameling aforismen Dinky toys, en van een heel ander kaliber was de in de vermomming van de jezuïetenpater Anastase Prudhomme geschreven tekst Annum Veritatis uit 1968, die de draak stak met de opvattingen van de rooms-katholieke kerk over de seksuele moraal. Een heel andere en nu beminnelijke Hermans leerden de lezers in 1969 kennen in het reisverslag De laatste resten tropisch Nederland. De bestemming van de reis was de Nederlandse Antillen en Suriname, het geboorteland van Hermans' echtgenote Emmy. De vertrouwde Hermans keerde al snel weer terug. In Van Wittgenstein tot Weinreb staat de auteur weer venijnig en polemisch midden in het politieke debat.

Columns en essays van de scherpzinnigste schrijver van Nederland . 'Ik heb het maar zelden meegemaakt dat ik er geen spijt van kreeg, als ik iemand staan liet op de plaats die de bescheiden Bijkaart met zoveel ere inneemt.' Dat schreef Willem Frederik Hermans in het voorwoord bij Boze Brieven van Bijkaart (1977), de bundeling van de columns die hij onder het pseudoniem Age Bijkaart vanaf eind 1973 schreef vanuit zijn nieuwe woonplaats Parijs. De schrijver haastte zich te benadrukken dat, hoewel hij met sommige politici, hoogwaardigheidsbekleders en collega-auteurs uit zijn verre vaderland genadeloos de vloer aanveegde ? Bijkaart in wezen helemaal niet zo 'boos' was. 'Zijn toon is dikwijls vriendelijk, behulpzaam,' stelde Hermans monter vast. Dezelfde scherpzinnige, humoristische toon hanteert Hermans in Houten leeuwen en leeuwen van goud (1979), een bundeling van essays, columns en recensies uit de jaren zestig en zeventig. Het overkoepelende thema van Houten leeuwen en leeuwen van goud was volgens Hermans zelf de afbraak van taboes. 'Alles was mooi,' schamperde Hermans, 'alles was de moeite waard om gedrukt te worden: de stomste praatjes, het kreupelste Nederlands.' Het moge duidelijk zijn dat hij dat niet over zijn kant liet gaan. De beide bundels vormen deel 12 van de Volledige Werken van Willem Frederik Hermans, die worden bezorgd door het Huygens Instituut te Den Haag.

Deel 13 van de Volledige Werken van Willem Frederik Hermans bevat twee bundels beschouwend werk, Ik draag geen helm met vederbos (1979) en Klaas kwam niet (1983). In beide kloeke bundels wisselt Hermans met veel enthousiasme polemieken, recensies en columns af met essayerende stukken. Veelvoorkomende thema’s zijn de filosofie en de literatuur (vooral Franse), en ook linkse politici moeten het weer geregeld ontgelden. Commercieel gezien waren de beide boeken een groot succes, maar de pers was overwegend zuur: ‘Persoonlijk gezeur en objectieve waarnemingen,’ vond een recensent, ‘het kan niet altijd een meesterwerk zijn,’ een andere. Maar het publiek kocht en las en vond wellicht – samen met een gunstig gestemde criticus: ‘Hermans heeft (weer eens) gelijk.’

De liefde tussenmens en kat
Relikwieën en documenten
Het boek der boeken, bij uitstek
Mondelinge mededelingen
Door gevaarlijke gekken omringd

'Door gevaarlijke gekken omringd [heb ik]met minstens evenveel genoegen gelezen als alle andere essaybundels van Hermans, instemmend knikkend bij wat hij zegt over Du Perron, Ter Braak en Bertolucci, en vaak in een schaterlach uitbarstend bij leuke grapjes, woordspelingen, treffende vondsten en verrassendemetaforen.' - Maarten 't Hart, NRC Handelsblad

Over De liefde tussen mens en kat:

'En zo kan de schrijver die besloten heeft niet langer te zwijgen zich gezeten achter zijn schrijfmachine van alles gaan afvragen. Zijn katten intelligent? Zijn ze dom? Zonder clou's toe te voegen en zonder te vervallen in de gevreesde poezeligheid, door daarentegen scherp te letten op 's kats handelingen, brengt hij lezenswaardige observaties voort. [...] W.F.Hermans heeft misschien geen verstand van katten,maar gevoel voor katten heeft hij wel.' - Piet Schreuders, Vrij Nederland

Deel 15 van de Volledige Werken van Willem Frederik Hermans bevat De schrijfmachine mijmert gekkepraat , Wittgenstein , Gitaarvissen en banjoklokken en MalleHugo .
In Wittgenstein uit 1990 staat alles wat Hermans tot op dat moment over deze Oostenrijkse filosoof had gepubliceerd. Waarom Hermans over Wittgenstein schreef formuleerde hij in 1965 in een brief aan Rudy Kousbroek: ‘... niet alleen omdat ik een en ander aan W. te danken heb, maar ook om duidelijk te maken dat mijn uitgangspunt een ander is dan dat van andere Ned. schrijvers ... omdat ik mij voor wetenschap interesseer en literatuur schrijf.’ Maar hij voegde daar aan toe: ‘Hoe en waarom ik die twee dingen combineer (combineer ik ze?), waarom ik het doe, of ze elkaar stimuleren dan wel tegenwerken, het zijn zaken die ik eigenlijk zo precies niet weet.’

In de publicaties uit Mandarijnen op zwavelzuur bestudeerde Hermans naar eigen zeggen ‘mislukkelingen’ die ‘met elkaar de mislukking van de Nederlandse literatuur uitmaken’. Hij zette daarmee de ‘mandarijnen’, schrijvers die ook critici, juryleden en redacteuren van literaire tijdschriften waren, op zuur. De stukken veroorzaakten heftige reacties. ‘Heeft een schrijver het recht een gruwelkamer in te richten voor zijn medemensen?’ vroeg een recensent zich af. Hermans zelf vond het wel meevallen: ‘De meeste kritiek lijkt nu eenmaal op sneeuwruimen: er verdwijnt alleen mee wat vanzelf ook wel verdwijnen zou.’ Hij gaf grif toe dat hij eenzijdig was: ‘Ik heb er niet over gedacht bijvoorbeeld de goede schrijvers af te wegen tegen de slechte. Er wordt zelfs helemaal niet gewogen! Bij mij wordt alleen te licht bevonden!’

Toen Willem Frederik Hermans werd gevraagd een tekst voor een publicatie over Multatuli te schrijven, greep hij die gelegenheid aan om zijn eigen oude plan nieuw leven in te blazen: een rijkgeïllustreerde biografie van de schrijver voor wie hij een levenslange fascinatie zou koesteren en die hij karakteriseerde als ‘absoluut de meest dolle man die ooit een Nederlandse pen gehanteerd heeft’. Toen De raadselachtige Multatuli in 1976 verscheen, las menig recensent er een verkapt zelfportret in. Hermans zou altijd een groot pleitbezorger blijven voor Multatuli. In 1987, het jaar van Multatuli’s honderdste sterfdag, bezorgde hij een geannoteerde editie van Max Havelaar , ‘voor het eerst, na meer dan honderd jaar, een fotografische herdruk van de laatste, door de auteur zelf herziene uitgave’.
Beide werken verschijnen nu in deel 17 van de Volledige Werken , dat net als Mandarijnen op zwavelzuur in afwijkend formaat wordt gepubliceerd.

Multatuli, hoe krom gegroeid ook in Neêrlands kromme literaire klimaat, kan zonder twijfel worden genoemd: de enige Nederlandse auteur die meer dan honderd jaar interessant gebleven is.

Willem Frederik Hermans koesterde een grote belangstelling voor de kunst en het ambacht van de fotografie. Decennialang was hij actief als fotograaf en ook schreef hij geregeld over het onderwerp. Hermans had daarnaast een voorliefde voor de collagetechniek. Hij knipte foto’s, illustraties en teksten uit tijdschriften en kranten, die hij monteerde tot een vaak absurdistisch nieuw geheel. Hoewel hij maar spaarzaam foto’s en collages publiceerde, verschenen er in de laatste jaren van Hermans’ schrijverschap toch drie titels waarin dergelijk beeldend werk was verzameld: Koningin Eenoog (1986), dat een keuze uit zijn foto’s uit de periode 1948-1985 bevat, Het hoedenparadijs (1991), een selectie van zijn collages, en de fotokaartenset Een foto uit eigen doos! (1994). Deel 18 van de Volledige Werken bevat deze drie titels, samen met Hermans’ autobiografie in foto’s en documenten: Fotobiografie (1969). Net als deel 16 en deel 17 werd dit deel in afwijkend formaat gepubliceerd.

Deel 19 van de Volledige Werken van Willem Frederik Hermans bevat vijf publicaties die onder de noemer 'Werk van anderen' worden bijeengebracht: het door Hermans samengestelde Focquenbroch. Bloemlezing uit zijn lyriek en vier vertalingen. De eerste twee vertalingen - Zonlicht op Zaterdag (1947) van de Britse roman- en toneelschrijver J.B. Priestley en het populairwetenschappelijke Kraters in lichterlaaie (1954) van de befaamde geoloog en vulkanoloog Haroun Tazieff - waren opdrachten die Hermans vooral aannam om geld te verdienen. De bloemlezing (1946) kwam voort uit een literair-historische interesse die Hermans al op jeugdige leeftijd voor de 17de-eeuwse dichter Willem Godschalk van Focquenbroch ontwikkelde, en zijn langdurige belangstelling voor de filosofie van Wittgensteins Tractatus logico-philosophicus . Enkele jaren later ontdekte Hermans 'een geweldig boek' van de Franse schrijver Henri Béraud, Le Martyre l'obèse , dat hij in 1981 als De martelgang van de dikzak , voorzien van een uitgebreid nawoord, bij De Bezige Bij publiceerde.

Deel 19 van de Volledige Werken verschijnt in najaar het van 2019.

Willem Frederik Hermans is de auteur van een omvangrijk en rijkgeschakeerd oeuvre. Daartoe behoort ook een grote hoeveelheid bijdragen aan dag- en weekbladen, tijdschriften en andere losse uitgaven. Een groot deel van dit verspreid gepubliceerde werk is nooit in boekvorm verschenen. Het gaat hier om beschouwende teksten, recensies, columns en ingezonden brieven, en meer incidenteel om gedichten, verhalen, tekeningen, foto’s en fotomontages. Dit eerder ongebundelde werk wordt in Hermans’ Volledige Werken in vier delen gepresenteerd: deel 20 tot en met 23.

Willem Frederik Hermans schreef een grote hoeveelheid bijdragen aan dag- en weekbladen, tijdschriften en andere uitgaven. Een groot deel van dit verspreid gepubliceerde werk is nooit in boekvorm verschenen. Deel 23 van Hermans’ Volledige Werken bevat het ongebundelde werk uit de laatste fase van zijn leven (1988-1995). Hermans bleef zich onverminderd uitspreken over zaken die hem na aan het hart gingen, zoals de toekomst van het Nederlands en de nalatenschap van bewonderde schrijvers als Multatuli en Slauerhoff. Ook over actuele kwesties als de ineenstorting van het communisme, de Duitse eenwording en de Europese integratie liet hij zijn gedachten gaan. Een van zijn laatste publicaties is een bespreking van Auke Koks biografie van Anton van der Waals, de dubbelspion die een belangrijke inspiratiebron vormde voor Hermans’ grote roman De donkere kamer van Damokles .